“Ik stuur meer vanuit de motivatie van mensen”

Wat doe je als leraren bij je aankloppen met het plan om als zelfsturend team een nieuw onderwijsconcept op te zetten? Rector Uldrik Speerstra van het Herbert Vissers College gaf groen licht. Lees zijn verhaal.

Het was een gedurfd plan waar de leraren mee kwamen. Waarom zei je ‘ja’?

“Ik had er op twee fronten vertrouwen in. Allereerst vond ik het een sterk onderwijsconcept. HVX – Herbert Vissers eXplore, zoals het is gaan heten – gaat uit van de motivatie van leerlingen. Zij werken zelfgestuurd, vanuit eigen leervragen, met intensieve begeleiding in een rijke leeromgeving. Dit sloot aan bij eerdere onderwijskundige veranderingen binnen de school. Teamteaching bijvoorbeeld, waarbij twee leraren samen lesgeven aan een grote groep, en het werken met iPads in het vwo, aan de hand van een zelf ontwikkelde digitale didactiek. Verbindingen leggen tussen al die lopende vernieuwingen was de opdracht waarmee ik kort daarvoor als rector van het HVC was begonnen.”

Wat was de tweede reden?

“Ik had vertrouwen in de mensen. Dit was een gedreven groep leraren die een gezamenlijk bedacht concept wilde opzetten. Eigenlijk lag het niet zo voor de hand om dit in de vorm van een zelfsturend team te doen, gezien de wat meer hiërarchische cultuur van de school – we hebben nog even gedacht over het aanstellen van een projectleider of coördinator. Maar bij een onderwijsconcept dat leerlingen zelfsturend laat werken, is een zelfsturend lerarenteam wel passend. Ik kreeg er vertrouwen in toen ik ging kijken bij zelfsturende teams van de zorgorganisatie Spirit. Ik zag dat het werk voor de mensen daar meer betekenis had nu ze zelf aan het roer stonden. Dat gaf de doorslag.”

HVX is in 2018-2019 van start gegaan. Ging alles volgens plan?

“Er waren wel hindernissen. Leden van een zelfsturend team hebben zowel onderwijstaken als andere taken en dat moesten we zien in te passen in het bestaande taakbeleid van ons bestuur. Dat lukte doordat de HR-afdeling met ons meedacht, vanuit mogelijkheden en niet vanuit beperkingen. Maar de invoering liep wel een jaar vertraging op omdat de MR betwijfelde of het concept al voldoende was uitontwikkeld.”

Hoe kijk je daar nu tegenaan?

“Zelf zou ik niet voor uitstel gekozen hebben, maar achteraf gezien ben ik dankbaar voor de kritisch-constructieve opstelling van de MR. Het concept is veel sterker geworden doordat het team een jaar kon proefdraaien. Tijdens een aantal tweedaagsen met groep 8-leerlingen hebben teamleden delen van het programma ontwikkeld en uitgetest. Ook gaf het uitstel ons de mogelijkheid met ouders in gesprek te gaan over hun wensen en verwachtingen van HVX.”

Wat doe jij nu in relatie tot het zelfsturende team?

“De teamleden regelen alles zelf. Ze verdelen het werk, nemen de beslissingen en sturen bij als dat nodig is. Afhankelijk van het onderwerp heeft een van de teamleden een informele leidersrol. Maar hun informele leiderschap en mijn formele leiderschap zijn natuurlijk wel verbonden. Om overzicht te houden, heb ik gevraagd om één gesprekspartner binnen het team. Dat is Evert-Jan Oppelaar. Met hem zit ik bijna dagelijks even om de tafel. De relatie is open: als ik iets wil, zeg ik dat gewoon en andersom ook. ”

Evert-Jan Oppelaar is het aanspreekpunt van Uldrik binnen het HVX-team: “Als Uldrik iets bij ons aankaart, voelt dat nooit alsof hij het van ons overneemt. Hij neemt ons serieus en communiceert met waardering voor onze professionaliteit. Zeker bij een zelfsturend team is dat heel belangrijk.” Hier lees je hoe Evert-Jan het werken in een zelfsturend team ervaart.

Grijp je weleens in?

“Ja, maar niet op een autoritaire manier. Als ik vind dat een interventie nodig is, ga ik met het team om de tafel zitten. Ik stel dan vooral vragen: Hoe schatten jullie de kwestie in? Hoe gaan jullie verder? Moeten we samen nieuwe doelen afspreken? Je neemt mensen serieus. Als een plan van onderop is bedacht, moet de correctie ook vanuit de groep komen. Maar ik schep wel duidelijkheid, want ik heb geleerd dat je moet oppassen met aannames. Je kunt niet van informele leiders vragen dat ze vanzelf wel doen wat jij – onuitgesproken – van ze verwacht.”

Beïnvloedt de samenwerking met HVX ook hoe je aan andere teams leidinggeeft?

“Ik ben wat minder inhoudelijk gaan sturen en wat meer vanuit de motivatie van mensen. Dat werkt: mede geïnspireerd door HVX zijn nu bijvoorbeeld ook leraren binnen de mavo en het vwo bezig hun onderwijs te vernieuwen. De boodschap dat het in veel gevallen gewoon kán als je iets wilt, komt in de school steeds beter over. De keerzijde van werken vanuit motivatie is dat er weinig gebeurt als mensen weinig willen. Natuurlijk grijp ik in als er een ondergrens geraakt wordt, als het onderwijs of de leerlingen eronder lijden. Maar als de resultaten verder goed zijn en een team goed draait, moet je als leider ook weleens geduldig wachten.”

Wat zie jij momenteel als de grootste meerwaarde van zelfsturing bij HVX?

“De vrijheid die mensen hebben om het morgen anders te doen. Alle teamleden nemen veel verantwoordelijkheid. Wel staat er veel druk op, omdat ze zien wat er allemaal moet gebeuren. Het gevaar is dat ze zich over de kop werken. Dat bespreek ik regelmatig met ze. Maar dat ze alles zélf doen, maakt het spannender en leuker, zeggen ze; het geeft energie, ook al hebben ze het druk. Datzelfde gevoel van eigenaarschap merk ik trouwens bij de leerlingen van HVX: ook die zijn bovengemiddeld betrokken.”

Gouden tip voor leidinggeven aan een zelfsturend team

“Leg je eigen agenda open op tafel. Als je iets wilt, vertel dat dan gewoon aan het team en geef hun ruimte om dit op te pakken.”

Leerling HVX: “Je mag zelf bepalen waar en wanneer je aan vakken werkt. Je kunt bovendien creatief zijn met de dingen die je moet doen. Je leert zelf na te denken en te ondernemen. Ook ervaar je zelf de voor- en nadelen van keuzes die je maakt en kun je daar zelf dingen aan veranderen.”