Gespreid leiderschap op het Sophianum

Sophianum is een scholengemeenschap voor vmbo, mavo, havo en vwo in Gulpen. Ruim anderhalf jaar werkt de school in het Limburgse Heuvelland nu met Professionele Leergemeenschappen (PLG’s). Het gedeeld leiderschap bevalt en smaakt naar meer: ‘Tijdens ons onderzoek kwamen er weer nieuwe vragen boven.’

Een dag uitgeroosterd worden, op een externe locatie brainstormen, literatuur bestellen, een leiderschapstraject van een jaar: de Professionele Leergemeenschappen (PLG’s) op het Sophianum worden zoveel mogelijk gefaciliteerd.

Het Sophianum startte in 2021 vijf PLG’s rondom de thema’s Mens & Organisatie, Talentontwikkeling, Onderwijs & Innovatie, Kwaliteitscultuur en Leerlingbegeleiding. Sommige PLG’s vlogen uit de startblokken, andere zitten nu nog middenin hun onderzoek. Maar alle vijf de voorzitters zijn enthousiast over het werken in een PLG: “Het helpt om in beweging te komen. Het is fantastisch dat je zelf onderzoek kunt doen en zelf verantwoordelijk bent”, vertelt Chantal Bold, voorzitter van de PLG Mens & Organisatie. “Als je meedoet in een PLG, kun je meebeslissen over het onderwijs en de school. Je kunt niet langer zeggen dat ‘ze’ beslissen voor jou”, voegt Leo van Duijvenbode, voorzitter van de PLG Talentontwikkeling, toe.

Creativiteit

De start van de PLG’s kende een lange aanloop, vertelt rector Hans Hupperetz: “Ik werk hier al ruim twintig jaar. De laatste jaren ontstond bij mij het gevoel dat we in een te vastgeroest patroon zaten als het gaat om school- en onderwijsontwikkeling. Als we iets wilden veranderen, maakte de schoolleiding een plan, we startten een werkgroep, zochten een klankbordgroep en voerden het in. Ik miste daar creativiteit. Er was onvoldoende ruimte om de kwaliteit van onze meer dan honderd medewerkers, OP en OOP, in de school en het onderwijs terug te laten komen. Ik ben me daarom gaan verdiepen in alternatieve organisatiestructuren.”

Hans Hupperetz, rector

Toen binnen LVO, het bestuur van Sophianum, diverse functies veranderden en de school er na veelvuldig overleg voor koos om met conrectoren en coördinatoren in plaats van teamleiders te gaan werken, ontstond er een uitgelezen mogelijkheid om tegelijk met de organisatiestructuur ook de manier van werken te veranderen. Hans: “We besloten om veel meer mensen te betrekken bij het maken van schoolbeleid. Daarmee gingen we van een hiërarchische organisatie die van bovenaf wordt aangestuurd naar een model van gespreid leiderschap.”

 

Definitie

Het Sophianum heeft nu een kleinere schoolleiding van drie mensen: een rector en twee conrectoren. Karlijn Maar en Jos Gulpen startten in de zomer van 2021 als conrector van respectievelijk vmbo/mavo en havo/vwo. Ze hebben allebei personeel en onderwijs in hun portefeuille. Samen met de rector legden ze voor de start van de PLG’s vast wat een PLG op het Sophianum zou moeten zijn. Karlijn: “We kozen voor de definitie van Verbiest: ‘Een professionele leergemeenschap verwijst naar het permanente samen delen, onderzoeken en verbeteren van de praktijk van leerkrachten en schoolleiding, om zo het onderwijs aan de leerlingen te verbeteren.’ Belangrijk daarbij is dat veranderen een proces is en geen gebeurtenis. En je doet het met elkaar. Samen bepaal je de richting.”

Karlijn Maar, conrector vmbo/mavo

Voor de samenstelling van de PLG’s keek de schoolleiding gericht naar de kwaliteiten van mensen. Karlijn: “We wilden niet langer vertrouwen op oproepen in het wekelijkse personeelsblad. Bij de start van de PLG’s hebben we mensen aangewezen die ons geschikt leken. Dat is een beetje gekunsteld, maar we moesten nu eenmaal een startpunt creëren.” Degenen die werden aangewezen, voelden zich over het algemeen vereerd, voegt Jos daaraan toe: “We lieten daarmee blijken dat we vertrouwen in hen hadden en potentie zagen. Het erkennen van talent maakte veel positiefs los, zeker bij meer bescheiden collega’s.”

Eigen weg zoeken

De voorzitters van de PLG’s waren inderdaad over het algemeen blij met hun nieuwe taak in de school, vertellen zij. “De schoolleiding neemt meestal de mensen op school goed mee in veranderingen die eraan zitten te komen. Voor de start van de PLG’s hadden zij ook al het gesprek over gespreid leiderschap opgestart”, aldus Tim Ortmans, voorzitter van de PLG Onderwijs & Innovatie.

“Toch wisten we niet echt waar we aan begonnen”, vult Chantal Bold aan. Zij werkte met de PLG Mens & Organisatie aan de vragen ‘welke zaken hebben op basis van de resultaten van het laatste MTO prioriteit in het personeelsbeleid en op welke wijze kan er waarderingsbeleid worden vormgegeven?’ “We moesten onze eigen weg zoeken en een eigen aanpak ontwikkelen. We zitten allemaal in een groeiproces.” “Je krijgt een vraag en daarmee moet je het doen. Wat, wanneer en hoe: dat mag je allemaal zelf bedenken”, zegt OOP’er Nancy Schols, voorzitter van de PLG Leerlingbegeleiding.

Gemotiveerd

De PLG’s bestaan uit een voorzitter en meerdere leden. De leden werden benoemd na overleg tussen de voorzitters en de schoolleiding. “Samen hebben we gekeken aan welke rollen behoefte was”, aldus conrector Jos. “Op basis van de rollen hebben we mensen gevraagd. Daarbij hebben we bijvoorbeeld gelet op docenten met LC- en LD-functies en keken we naar ervaring, expertise en opleiding. Ook zijn de PLG’s een mix van OOP’ers en OP’ers.” De samenstelling van de PLG’s kan in de loop der tijd veranderen: “Er kunnen dus ook nieuwe collega’s in komen die nu niet in een PLG zitten.”

V.l.n.r. PLG-voorzitters Tim Ortmans, Chantal Bold, Reineke Essers, Nancy Schols en Leo van Duijvenbode

Veel mensen die nu meedoen, zijn heel gemotiveerd, merkt PLG-voorzitter Leo: “Niemand in mijn PLG heeft van tevoren gevraagd of er extra uren beschikbaar waren. In het onderwijs komt die vraag altijd snel, dus daar was ik wel verbaasd over.” Ook de voorzitters krijgen geen extra uren voor hun voorzitterschap, vertelt Tim: “Maar wel een heel scholingstraject (zie kader, red.), en dat was voor mij belangrijk om niet te zeuren over uren.” Chantal: “Maar op de lange termijn moet de school daar wel naar kijken. Want niet iedereen zal hetzelfde leiderschapstraject aangeboden krijgen.”

Beleidsadviezen

Jos Gulpen, conrector havo/vwo

De PLG’s kregen elk een eerste onderzoeksvraag mee. “PLG’s zijn bij ons met nadruk geen werkgroepen”, gaat conrector Jos verder. “Elke PLG heeft een onderzoeksopdracht en maakt gebruik van bestaand wetenschappelijk onderzoek of doet eigen onderzoek. Ze kijken waar we nu staan, waar we naar toe willen en hoe we daar komen. Belangrijk daarbij is wat bewezen effectief is. Het resultaat is een beleidsadvies aan de schoolleiding.” De PLG voert dat beleid niet per definitie ook zelf uit: “Dat gebeurt daarna pas, bijvoorbeeld door een werkgroep.”

Het werken in een PLG was even wennen, vertelt voorzitter Reineke Essers: “De onderzoeksvraag voor de PLG Kwaliteitscultuur was ‘hoe ontwikkelen we binnen onze scholengemeenschap een cultuur waarin initiatief en verantwoordelijkheid nemen de standaard is?’ Ik heb lang geworsteld met het feit dat je geen product of resultaat oplevert. Daar komt nog bij dat je als voorzitter van een PLG veel meer als een gelijkwaardige met de schoolleiding praat, terwijl de schoolleiding nog steeds de uiteindelijke beslissing neemt. Ook dat is soms aftasten.”

Olievlek

“Tijdens ons onderzoek kwamen er nieuwe vragen boven”, zegt Nancy. “Dat is mooi, want als vragen van onderop komen wordt een PLG nog veel krachtiger. Voor die vervolgonderzoeken zal ik dan weer een nieuwe groep mensen verzamelen met andere expertisegebieden. Ik hoop echt dat deze manier van werken een olievlek wordt in de school en dat meer mensen de motivatie en de drive hebben om mee te doen aan een PLG.”

Gedurende de tijd dat een PLG onderzoek doet, stemmen de leden regelmatig af met de schoolleiding, zegt conrector Karlijn: “De voorzitter en de leden van een PLG schuiven bijvoorbeeld regelmatig aan bij het overleg van de schoolleiding op maandagochtend. We informeren elkaar, kijken of we ergens mee kunnen helpen. Dat zorgt ervoor dat de uitkomst van een onderzoek nooit een grote verrassing kan zijn. Uiteraard proberen we niet te sturen. We zijn gesprekspartner.”

De resultaten van de PLG Mens & Organisatie zijn inmiddels in de school aan alle medewerkers gepresenteerd. De samenwerking in haar PLG ging voorspoedig, vertelt Chantal: “Er zitten behalve docenten ook OOP’ers van hr en van de administratie in mijn PLG. Dat vind ik heel fijn, want zo konden we de vraag vanuit verschillende invalshoeken bekijken. En elkaar positief-kritisch bevragen, want dat gebeurde ook.”

Cement

“Wat we opleveren is nu eigenlijk niet zo belangrijk”, zegt Leo. “Het gaat veel meer om het proces, dat je van onderop je kennis kunt meegeven aan de schoolleiding. We zitten nog in de pilotfase en zijn als school en als team aan het leren.” “Nog lang niet iedereen in de school weet dat iedereen een onderzoeksvraag kan aandragen. Dat moet nog groeien”, vult Tim aan.

“De PLG’s zijn het cement tussen de kolommen van de school, voor vmbo, mavo, havo en vwo (atheneum en gymnasium)”, aldus Hans. “Iedere kolom in onze school is eigenlijk een schools-in-school, met allemaal een eigen coördinator. Dat is een bewuste keuze. Elk team van docenten kan zich verdiepen in de didactiek voor een specifieke groep leerlingen. De PLG’s zijn de verbinding tussen die kolommen.” Dat beaamt Reineke: “Ik heb meer mensen in de school op een andere manier leren kennen. In de groep die samen het leiderschapstraject heeft gevolgd, is echt een open en veilige sfeer.” Ook onderling vinden de leden van de groep PLG-voorzitters steun bij elkaar: “We sparren en denken met elkaar mee als we het even niet weten”, vertelt Nancy.

Ondanks alle positieve ervaringen vindt de schoolleiding het werken met PLG’s ook nog steeds uitdagend. “We zijn iets begonnen wat voor deze school echt anders is”, aldus Hans. Het gedeeld leiderschap en de PLG’s hebben de boel behoorlijk opgeschud. Elke dag gebeurt er wel iets spannends. En dat is mooi, want als de spanning weg is, wordt het saai.”

 

Leiderschapstraject

Tegelijk met de start van de PLG’s begon ook het leiderschapstraject Future Search voor vijf PLG-voorzitters, vier coördinatoren van de kolommen en de schoolleiding, vertelt conrector Karlijn: “Je kunt afwachten en hopen er iets moois komt uit de onderzoeken van de PLG’s, maar dat vonden we wat summier. We wilden echt een groep worden van mensen die met en van elkaar leren. Dat kan alleen als je elkaar goed kent en je weet waar de ander voor staat.”

In anderhalf jaar werd tijdens een intensief traject daarom gesproken over onderwerpen als gespreid leiderschap, leiderschapsontwikkeling en innovatiekracht, werden gastsprekers uitgenodigd en bezocht de groep organisaties in binnen- en buitenland (ook buiten het onderwijs).

Op 11 april 2023 werd het leiderschapstraject afgesloten met een presentatie van het geleerde en een eerste terugkoppeling van de leeropbrengsten van de PLG’s tot nu toe. Daarvoor werd voor alle medewerkers van de school een ontdekkingstocht georganiseerd in Gulpen.

 

Fotobijschrift grote foto bovenaan het artikel: v.l.n.r. Jos Gulpen, Leo van Duijvenbode, Karlijn Maar, Nancy Schols, Reineke Essers, Hans Hupperetz, Chantal Bold en Tim Ortmans

Fotografie: Dirk Kreijkamp